Ήφαιστος

Ο Ναός του Ηφαίστου ( Θησείο )

Ο Ναός του Ηφαίστου, Θεού της φωτιάς και της μεταλλουργίας, βρίσκεται σ' ένα λόφο, δυτικά της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών. Χτίστηκε με πεντελικό μάρμαρο την ίδια περίοδο με τον Παρθενώνα κι εξακολουθεί να είναι ένα χαρακτηριστικό μνημείο της Αθήνας. Είναι δωρικού ρυθμού, έχει μήκος περίπου 32 και πλάτος 14 μέτρα, με 6 κίονες στις μικρές και 13 στις μεγάλες πλευρές. Το 400 μ. Χ. μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία του Αγ. Γεωργίου ( ! ) και σαν από θαύμα σώζεται άθικτος μέχρι σήμερα.

Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο κτίριο, είναι η λατρευτική του σχέση με το τμήμα της πόλης όπου από μακρού είχαν συγκεντρωθεί οι μεταλλουργικές δραστηριότητες. Δεν είναι σαφές αν πραγματικά χτίστηκε με υποστήριξη των μεταλλουργών, μονολότι υπάρχουν πολλές περιπτώσεις δωρεών από συντεχνίες και άτομα που τους άρεσε να συνεισφέρουν για τον εξωραϊσμό των Αθηνών και να ωφελούνται από το γόητρο που αποκτούσε η πόλη.

Είναι βέβαιο ότι ολόκληρη η περιοχή, που προηγουμένως δεν είχε καμία σχέση με τη λατρεία, δημιουργήθηκε σαν κήπος, με πρόθεση ίσως να μετατραπεί μια παλιά " βιομηχανική περιοχή " σε χώρο που μπορούσε να τον χαίρεται το κοινό και που οπτικά θα συνδεόταν με την Ακρόπολη και τα λαμπρά μάρμαρά της.

.

Σιδεράς

Σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία, ο Ήφαιστος ήταν γιός του Δία και της Ήρας και γεννήθηκε στον ολόφωτο Όλυμπο. Από τα μικράτα του ήταν αχαμνός και στραβοπόδης. Η μεγαλόπρεπη Ήρα χόλωσε τρομερά όταν οι Θεές της έδειξαν το σακάτικο. Τ' άρπαξε και το πέταξε από τον Όλυμπο, στην πιο απόμακρη γωνιά της Γης.

Πολύ καιρό πετούσε μέσα στους ανέμους το άμορφο αυτό παιδί, ώσπου, τελικά, έπεσε στα κύματα της απέραντης θάλασσας. Οι Θεές της θάλασσας - η Ευρυνόμη, κόρη του μεγάλου Ωκεανού κι η Θέτις, κόρη του γέρου μάντη της θάλσσας Νηρέα - συμπόνεσαν το μικρό Ήφαιστο και τον πήραν μαζί τους στα τρίσβαθα του ψαρομάλλη Ωκεανού και τον μεγάλωσαν, μέσα σε μια καταγάλανη σπηλιά.

Άντρωσε ο Ήφαιστος και, παρόλο πούταν άσχημος και κουτσοπόδης, είχε μπράτσα γερά, στέρνα φαρδιά και στιβαρά λαιμά. Τι υπέροχος σιδεράς ήταν ο Ήφαιστος ! Πολλά στολίδια όμορφα, από χρυσό κι ασήμι, έφτιαξε για τη Θεά Ευρυνόμη και τη Θεά Θέτιδα, να τις ευχαριστήσει που τον ανάστησαν.

Πολύ καιρό έκρυψε μέσα του βαθιά το άχτι πούχε της μάνας του, της Θεάς Ήρας. Στο τέλος όμως, αποφάσισε να την εκδικηθεί γιατί τον έδιωξε από τον Όλυμπο. Έφτιαξε λοιπόν ένα χρυσό θρόνο, εξαιρετικά ωραίο, και τον έστειλε δώρο στη μάνα του. Τρελλάθηκε από τη χαρά της η γυναίκα του Δία σαν είδε το θαυμάσιο αυτό δώρο. Κι αλήθεια, μονάχα σε μια βασίλισσα των Θεών και των ανθρώπων ταίριαζε να κάθεται σ' ένα τόσο όμορφο θρόνο.

Αλίμονό της όμως ! Τι την περίμενε ! Μόλις έκατσε η Ήρα στο θρόνο, άσπαστες αλυσίδες την περιτύλιξαν και καρφώθηκε εκεί που ήταν. Τρέξαν οι Θεοί να τη βοηθήσουν, του κάκου όμως, κανένας τους δεν μπόρεσε να τη γλυτώσει. Τότε κατάλαβαν οι Θεοί πως μονάχα ο Ήφαιστος πούχε φτιάξει το θρόνο, μπορεί να λευτερώσει τη μάνα του.

.

Ο Ήφαιστος που επιστρέφει στον Όλυμπο κι η αλυσσοδεμένη Ήρα.

Αγγείο του 430 - 420 π.Χ.

Μουσείο Τέχνης Τολέδο, Οχάϊο.

Στείλανε λοιπόν, αμέσως τον Ερμή, τον μηνυτή των Θεών, να φέρει τον σιδερά. Πέταξε αυτός, γοργός σαν ανεμοστρόβιλος, στην άκρη του κόσμου, στ' ακρογιάλια του Ωκεανού. Μονοστιγμής, ροβόλησε πάνω από στεριές και θάλασσες κι έφτασε στη σπηλιά οπούχε τ' εργαστήρι του ο Ήφαιστος. Ο μαντατοφόρος των Θεών παρακάλεσε επίμονα τον Ήφαιστο νάρθει στον υψηλό Όλυμπο να λευτερώσει την Ήρα, μα ο Θεός σιδεράς τούπε σταθερά πως ούτε καν του περνάει από το μυαλό κάτι τέτοιο. Ανώφελα πήγαν τα παρακάλια κι η επιμονή του Ερμή. Μα τον βοήθησε ο Διόνυσος, ο χαρούμενος Θεός του κρασιού.

Ξεκαρδισμένος στα γέλια έφερε στον Ήφαιστο ένα ποτήρι μυρωδάτο κρασί, έπειτα άλλο ένα, κι άλλα πολλά. Μέθυσε ο Ήφαιστος και τώρα, τον είχαν πια στο χέρι τους, δεν είχαν παρά να τον πάρουν και να τον πάνε όπου ήθελαν.

Τότε ο Ερμής, μαζί με τον Διόνυσο τον βάλαν καβάλα σ' ένα μουλάρι και τον πήγαν στον Όλυμπο. Ο Ήφαιστος κουτουλούσε και ταρακουνιόταν πάνω στο μουλάρι. Γύρω του χόρευαν οι χαρούμενες Μαινάδες τυλιγμένες με κισσόκλαδα και κρατώντας στο χέρι τον θύρσο*. Οι Σάτυροι, τύφλα στο μεθύσι, κάνανε κάτι καταπληκτικούς σάλτους. Οι δαυλοί καπνίζανε, τα κλαπατσίμπανα αλαλάζανε και τα γέλια χαλάγανε τον κόσμο.

Μπρός - πίσω πήγαινε ο τρανός Θεός του κρασιού Διόνυσος, με σταφάνι από αμπελόκλαρα στο κεφάλι και στα χέρια ένα θύρσο. Η συνοδεία ήταν όλη στο κέφι. Κάποτε, φτάσανε στον Όλυμπο. Ώσπου να γυρίσεις να δεις, ξέλυσε ο Ήφαιστος τις αλυσίδες που κράταγαν τη μητέρα του δεμένη, γιατί τώρα πια μήτε καν θυμόταν την προσβολή που τούχε κάνει.

* Θύρσος : ραβδί περιτυλιγμένο με φύλλα κισσού ή αμπέλου που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες σαν διονυσιακό έμβλημα..

... Θέμα από την Ιλιάδα σε κύλικα του Ε' αιώνα

Αρχαιολογικό Μουσείο Βερολίνου

Ο Ήφαιστος παραδίνει στη Θέτιδα, μητέρα του Αχιλλέα, την πανοπλία που ζήτησε για το γιό της.

Από τότε έμεινε στον Όλυμπο ο Ήφαιστος. Εκεί έφτιαξε για τους Θεούς μεγαλόπρεπα χρυσά παλάτια, και για τον εαυτό του, έχτισε ένα παλάτι από μάλαμα, ασήμι και μπρούντζο, όπου ζει με την γυναίκα του, την καλόβουλη Χάρη, τη θεά της χάρης και της ομορφιάς.

Σε τούτο το παλάτι έφτιαξε κι ένα σιδεράδικο, όπου περνάει τον περισσότερο καιρό του. Καταμεσής είναι ένα πελώριο αμόνι και σε μια γωνιά, η εστία μ' αναμένα κάρβουνα και τα φυσερά. Κι είναι θαυμαστά τούτα τα φυσερά γιατί δε χρειάζεται καν να τ' αγγίξεις με το χέρι : κινούνται μοναχά τους μόλις τα προστάξει ο Ήφαιστος. Μια κουβέντα φτάνει να πει κι αρχίζουν να φυσάνε τη φωτιά μέσα στην εστία και να σηκώνουν φλόγα μεγάλη.

Μούσκεμα στον ιδρώτα, μαύρος απ' την καπνιά και τη σκόνη, ο σιδεράς Θεός δουλεύει με βιάση στο σιδεράδικό του. Τι υπέροχα πράγματα έχει φτιάξει ! Κάθε λογής αρματωσιές, μαλαματένια κι ασημένια στολίδια, κύπελα και κροντήρια, τρίποδα που τρέχουν μόνα τους πάνω σε χρυσές ρόδες, σα νάναι ζωντανά.

Άμα τελειώσει τη δουλειά του, κι αφού καθαριστεί από τον ιδρώτα και την καπνιά μέσα σ' αρωματισμένο λουτρό, πάει ο Ήφαιστος, κουτσαίνοντας και τρικλίζοντας πάνω στ' αχαμνά του πόδια, στο παλάτι του πατέρα του Δία, να φάει με τους άλλους Θεούς.

Καλόβουλος και πράος όπως είναι, συχνά καταλαγιάζει τον καυγά που πάει να ξεσπάσει ανάμεσα στο Δία και την Ήρα. Οι Θεοί δεν μπορούν να κρατήσουν τα γέλια τους όταν βλέπουν τον Ήφαιστο να πηγαινοέρχεται κούτσα - κούτσα γύρω στο τραπέζι και να τους κερνάει μυρωμένο νέκταρ ! Το γέλιο τους κάνει να ξεχνούν τις φαγωμάρες τους.

Ο Θεός Ήφαιστος όμως, ξέρει να γίνεται και πολύτρομος. Πολλοί είναι εκείνοι που δοκίμασαν τη δύναμη της φωτιάς του και τα τρομερά χτυπήματα της βαριάς του. Κατάφερε να δαμάσει ακόμα και τα κύματα από τα ορμητικά ποτάμια, τον Ξάνθο και το Σκάμανδρο. Και τι τρομακτικός πούτανε σαν ξολόθρευε με το σφυρί του τους Τιτάνες !

Τρανός είναι ο Θεός της φωτιάς, ο τεχνοξάκουστος, θεϊκός σιδεράς Ήφαιστος. Αυτός χαρίζει ζεστασιά και χαρές, είναι αγαθός και καλόκαρδος, μα ξέρει να τιμωράει και σκληρά.

.

Η δημιουργία της Πανδώρας

Κύλικας του 470 π.Χ.

Βρεττανικό Μουσείο - Λονδίνο

Ανάμεσα στα χειροτεχνήματα του Ηφαίστου ξεχωρίζει η πήλινη γυναίκα, η Πανδώρα, την οποία του παρήγγειλε ο Δίας για να την παντρέψει με τον Επιμηθέα, αδελφό του Τιτάνα Προμηθέα, για να τον εκδικηθεί που έκλεψε την ιερή φωτιά και την έδωσε στους ανθρώπους.

Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια Δομή, η προσωπικότητα κι ο μύθος του Ηφαίστου παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά των προμηθεϊκών όντων, που εμφανίστηκαν στην θρησκευτική παράδοση ως οδηγοί των ανθρώπων και δημιουργοί πολιτισμών πριν από την εμφάνιση των Θεών.

Όπως όλ' αυτά τα όντα, ο μύθος παρουσίαζε τον Ήφαιστο με σωματικές ατέλειες, για να δείξει ότι ανήκε στη μυθική προ - κοσμική φάση ( Χάος ), συγχρόνως όμως και ως ικανότατο δημιουργό, που με την τέχνη του έφερε την τελειότητα στον κόσμο των Θεών και των ανθρώπων : η ατέλειά του υποδηλώνει ότι ο ίδιος είναι το υποκείμενο κι όχι το αντικείμενο τελειοποίησης.

Εκτός από τις κατοικίες των Θεών, έργα του είναι ο θώρακας του Ηρακλή, η πανοπλία του Αχιλλέα, η τρίαινα του Ποσειδώνα καθώς και το σκήπτρο του Δία, σύμβολο της εξουσίας του. Χάρη στην τέχνη του και με τη βοήθεια όλων εκείνων που την ασκούσαν υπό την προστασία του ( όχι μόνο των χαλκουργών αλλά και των άλλων τεχνιτών ) θεμελιώθηκε και διαδόθηκε ο πολιτισμός στο ανθρώπινο γένος.

Ο μύθος που τον θέλει σύζυγο της Χάριτος, είναι υπαινιγμός που αναφέρεται στην ωραιότητα των προϊόντων της τέχνης του. Ο Ησίοδος από την άλλη τον εμφανίζει σύζυγο της Αγλαϊας, τη μικρότερη από τις τρείς Χάριτες.

Ο Ήφαιστος είχε διάφορες ερωτικές περιπέτειες αλλά, σύμφωνα με τον Όμηρο, σύζυγός του ήταν η ωραιότερη απ' όλες τις Θεές, η Αφροδίτη, η οποία τον απάτησε με τον Άρη μέσα στο ίδιο του το παλάτι. Ο Ήφαιστος τους συνέλαβε επ' αυτοφόρω μ' ένα αόρατο δίχτυ που είχε απλώσει στη συζυγική τους κλίνη και τους γελοιοποίησε, καλώντας όλους τους Θεούς του Ολύμπου να τους δουν.

Οι ερμηνείες για την μορφή του Ηφαίστου ποικίλουν : γι' άλλους είναι η θεοποίηση του κεραυνού του Δία, γι' άλλους η θεοποίηση της φωτιάς που ο Δίας έδωσε στους ανθρώπους.

.

Η Ρωμαϊκή θεότητα της φωτιάς, Vulcanus

Οι Ρωμαίοι ταύτισαν τον Ελληνικό Θεό Ήφαιστο με τον Vulcanus. ( Ανάγλυφο στο Καπιτώλιο της Ρώμης ).

Στο Ρωμαϊκό πάνθεο ο Ήφαιστος ταυτίστηκε με τη Ρωμαϊκή Θεότητα της φωτιάς τον Vulcanus, που λατρευόταν ιδιαίτερα στην Όστια. Στη Ρώμη, γιορτάζονταν προς τιμή του, στις 23 Αυγούστου, τα Volcanalia ( Ηφαίστεια ). Την ημέρα αυτή προσφερόταν στο Θεό ψάρια, που οι εορτάζοντες έριχναν στη φωτιά. Στη θυσία αυτή υποκρύπτεται ίσως ένας συμβολισμός, που στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στο νερό ( τα ψάρια που ζουν στο υγρό στοιχείο ) και στη φωτιά ( που ταυτίζεται με τον ίδιο το Θεό ).

Πηγές στοιχείων : Ν. Α. Κουν, Μύθοι και θρύλοι της αρχαίας Ελλάδας, Αργώ 1966, Furio Durando, Αρχαία Ελλάδα , Καρακωτσόγλου 1998, Φωτογραφική κοινότητα, Theoi.com, Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού έθνους, Τ.1, Εκδόσεις Αλέξανδρος 1993, Λεξικό Ελληνικής γλώσσας Πρωϊας, Τ. 1, Εκδόσεις Δημητράκου, Wikipedia , Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Τ.6, 1972.

Η δυναμική Γη - 5

Τεράστια ποσά ενέργειας μετακινούνται στην ατμόσφαιρα της Γης. Οι ηλεκτρικές εκκενώσεις μιας καταιγίδας για παράδειγμα, απελευθερώνουν όση ενέργεια θα έδινε η καύση 7.000 τόνων άνθρακα σε μία ώρα. Αυτή η μεταφορά ενέργειας είναι εν δυνάμει θανατηφόρα - όπως όταν έχουμε αύξηση και μεταφορά της ηλεκτρικής ενέργειας, ως αστραπής, ανάμεσα στα νέφη μιας καταιγίδας και στο έδαφος.

Η ατμόσφαιρα προστατεύει τη ζωή από τη βλαβερή ηλιακή ακτινοβολία, όπως οι υπεριώδεις ακτίνες. Η σύνθεση της ατμόσφαιρας έχει εξελιχθεί από τα πρώϊμα χρόνια της γήϊνης ιστορίας, όταν δεν υπήρχε καμία προστασία από την υπεριώδη ακτινοβολία. Σήμερα, η ατμόσφαιρα αποτελείται κυρίως από άζωτο ( 78% κατ' όγκο ) κι οξυγόνο ( 21% ), κυρίως βιολογικης προέλευσης.

Πολύ σημαντική είναι η παρουσία υδρατμών στην ατμόσφαιρα, οι οποίοι συμβάλλουν στα καιρικά συστήματα, καθώς και πολλών άλλων αερίων κι ιδιαίτερα του μεθανίου και του διοξειδίου του άνθρακα, που είναι γνωστά ως " αέρια του θερμοκηπίου ". Αυτά, απορροφώντας κι επανεκπέμποντας τη θερμότητα της επιφάνειας, επιβραδύνουν την απώλεια ηλιακής ενέργειας κι ανεβάζουν την ατμοσφαιρική θερμοκρασία.

Τις τρεις τελευταίες δεκαετίες έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο της αύξησης της μέσης ατμοσφαιρικής θερμοκρασίας του πλανήτη, γνωστό ως παγκόσμια υπερθέρμανση. Μέσα στο ίδιο διάστημα, η απελευθέρωση του διοξειδίου του άνθρακα μέσω της καύσης υδρογονανθράκων έχει επίσης αυξηθεί δραματικά, οδηγώντας πολλούς επιστήμονες και πολιτικούς ηγέτες στο συμπέρασμα ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι μείζων παράγοντας της σύγχρονης παγκόσμιας υπερθέρμανσης.

Η διαχρονική υποχώρηση πολλών ορεινών παγετώνων και τα πρόσφατα επεισόδια διάλυσης παγοκρηπίδων της Ανταρκτικής αναμένεται να οδηγήσουν σε άνοδο της θαλάσσιας στάθμης, απειλώντας ένα μεγάλο κομμάτι της πιο γόνιμης και πυκνοκατοικημένης χαμηλής παράκτιας ζώνης σε όλο τον κόσμο.

Οι δυναμικές αλλαγές στο τροφοδοτικό σύστημα των ωκεανών και στην ατμόσφαιρα, καθώς και η αύξουσα ηλιακή ακτινοβολία έχουν προκαλέσει σημαντικές κλιματικές μεταβολές στη διάρκεια του γεωλογικού χρόνου. Το παγκόσμιο κλίμα έχει ταλαντευτεί πολλές φορές ανάμεσα στις παγετώδεις συνθήκες και σ' αυτές του θερμοκηπίου. Ακόμα δεν είναι βέβαιο αν έχει λήξει η πρόσφατη παγετωνική κατάσταση των τελευταίων 1,8 εκατομμυρίων χρόνων.

Κοιτώντας προς το μέλλον, ένα είναι βέβαιο : το σύστημα της Γης δεν θα είναι στατικό αλλά θα είναι εξίσου δυναμικό όσο υπήρξε από τον σχηματισμό του πλανήτη μας, εδώ και 4.56 δισεκατομμύρια χρόνια.
Πηγή στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2005.

Σύστημα

Τι είναι ένα σύστημα, ειδικότερα στο περιεχόμενο της οικονομικής γεωγραφίας ; Ένας από τους γενικούς ορισμούς που αναφέρεται συχνότερα είναι ο εξής : “ ένα σύνολο αντικειμένων και οι σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων αυτών και των χαρακτηριστικών τους ” ( Hall & Fagen, 1956 ). Τα “ αντικείμενα ” του οικονομικού συστήματος είναι όλες εκείνες οι δραστηριότητες και οι θεσμοί που παίζουν ένα ρόλο στην λειτουργία της οικονομίας, για παράδειγμα τα αγροκτήματα και τα ορυχεία στον πρωτογενή τομέα, τα εργοστάσια στον μεταποιητικό τομέα και τέλος τα μαγαζιά και τα γραφεία στον τριτογενή. Σ’ ένα ανώτερο επίπεδο συγκέντρωσης, τα αντικείμενα του οικονομικού συστήματος είναι οι πόλεις διαφόρου μεγέθους γύρω από τις οποίες, σε τελική ανάλυση, επικεντρώνονται πολλές οικονομικές δραστηριότητες. Οι “ σχέσεις ” μεταξύ των αντικειμένων είναι οι σύνδεσμοι που δένουν το σύστημα. Πράγματι, αυτή είναι η κρίσιμη παράμετρος κάθε συστήματος : τα αντικείμενα που δεν συνδέονται δεν αποτελούν σύστημα. Στο οικονομικό σύστημα, αγροκτήματα, εργοστάσια, μαγαζιά και γραφεία συνδέονται με ροές πρώτων υλών, ημιεπεξεργασμένων, τελικά προϊόντα, πρόσωπα, μηνύματα, πληροφορίες κ.τ.λ. Θα πούμε λοιπόν ότι οι οικονομικές δραστηριότητες και οι συνδέσεις τους αποτελούν ένα οικονομικό σύστημα.

Πηγή στοιχείων : Peter E. Lloyd and Peter Dicken, Location in space. A Theoretical Approach to Economic Geography, Harper & Row Publishers, Inc, N.Y., USA, Franco Angeli Editore 1986.
Μετάφραση από τα Ιταλικά : Σοφία Πάνου, Μάϊος 2005

Η δυναμική Γη - 4

Τα δέντρα είναι από τους μακροβιότερους ζωντανούς οργανισμούς της Γης. Αυτή η δεντροστοιχία από ώριμες σεκόιες στην Καλιφόρνια, μοιάζει με τα δάση όπως ήταν πριν από 10 - 65 εκατομμύρια χρόνια. Τα δέντρα ανταγωνίζονται για την πρρόσβαση στο ηλιακό φως, το οποίο συνδυάζουν με το διοξείδιο του άνθρακα για να το μετατρέψουν σε φυτικό υλικό, ενώ παράλληλα απελευθερώνουν στην ατμόσφαιρα οξυγόνο και " φυλακίζουν " τον άνθρακα.
Ιδιαίτερα σημαντική για τη ζωή στη Γη είναι η παροχή ακτινοβολούμενης ενέργειας από τον Ήλιο, η οποία περιλούζει την επιφάνειά της. Τα γήϊνα περιβάλλοντα ποικίλουν από τους πολικούς πάγους έως τις καυτές, άνυδρες τροπικές ερήμους κι από τα σκοτεινά, σταθερής πίεσης ωκεάνια βάθη έως τις ορεινές κορυφές, όπου το οξυγόνο είναι λίγο αλλά τα επίπεδα της βλαβερής υπεριώδους ακτινοβολίας υψηλά.

Από γεωκεντρική άποψη, αυτά τα περιβάλλοντα μοιάζουν ακραία και καθόλου ευνοίκά για τη ζωή. Παρ' όλ' αυτά, σε σύγκριση με τη Σελήνη και τους άλλους πλανήτες του Ηλιακού συστήματος, που επίσης δέχονται ηλιακή ακτινοβολία, η Γη απολαμβάνει έναν μοναδικό συνδυασμό συνθηκών. Αυτές της εξασφαλίζουν την εξέλιξη της ζωής, η οποία, απ' όσο γνωρίζουμε, είναι μοναδική στο Ηλιακό σύστημα. Περίπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια εξέλιξης δημιούργησαν μια εξαίσια ποικιλία φυτών και ζώων, καλά προσαρμοσμένων στις υπάρχουσες συνθήκες ακόμη και πολλών ακραίων περιβαλλόντων.

Η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στη " νεκρή " άγονη Σελήνη και στη ζωντανή Γη, είναι η παρουσία της ατμόσφαιρας και η αφθονία νερού στον πλανήτη μας. Παρότι η Σελήνη δέχεται την ίδια περίπου ποσότητα ηλιακής ενέργειας με τη Γη, η πλούσια σε διοξείδιο του άνθρακα ατμόσφαιρα του πλανήτη μας ρυθμίζει τις τιμές της επιφανειακής της θερμοκρασίας στους 15 βαθμούς Κελσίου κατά μέσο όρο, σε σύγκριση με τον 1 βαθμό Κελσίου της Σελήνης.

Άρα, η πυκνή, πλούσια σε αέρια ατμόσφαιρά μας, επιτρέπει στο μεγαλύτερο μέρος του νερού της Γης να βρίσκεται σε υγρή κατάσταση στην επιφάνεια. Η ατμόσφαιρα της Σελήνης αντίθετα είναι εξαιρετικά αραιή και το λιγοστό νερό, που υπάρχει σε μορφή πάγου ανάμεσα στα θραύσματα των πετρωμάτων στους σεληνιακούς πόλους, δεν ευνοεί την ανάπτυξη της ζωής. Χωρίς το υγρής μορφής επιφανειακό νερό της Γης, η συντριπτική πλειονότητα των ζωντανών οργανισμών της δεν θα μπορούσε να επιβιώσει.

Πηγή στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2005.

Η δυναμική Γη - 3

Τα γήϊνα οικοσυστήματα εμπλέκουν πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στον έμβιο και στον άβιο κόσμο. Τα νερά της λίμνης Νέϊτρον στην Τανζανία είναι πολύ αλκαλικά, επειδή τροφοδοτούνται από πηγές που αναδύονται σε ηφαιστειογενείς περιοχές. Το νερό συντηρεί πληθυσμούς φυκών και μικρών καρκινοειδών, που αποτελούν τροφή για τα φλαμίνγκο, τα οποία με τη σειρά τους καταδιώκονται από τα αρπακτικά πτηνά.

Το εύθραυστο ανώτερο στρώμα των πετρωμάτων της Γης κατακερματίζεται σ' ένα μωσαϊκό λιθοσφαιρικών πλακών. Η μεταγωγή θερμότητας στον μανδύα θεωρείται υπεύθυνη για τις αργές αλλά επίμονες κινήσεις ανάμεσά τους. Κατά το πέρασμα του γεωλογικού χρόνου, οι πλάκες αποκλίνουν, ελευθερώνοντας τεράστιους όγκους λάβας, οι οποίες δημιουργούν στη συνέχεια νέο ωκεάνειο φλοιό.

Επειδή η Γη δεν διογκώνεται, η απόκλιση των πλακών ισοσταθμίζεται με τη σύγκλισή τους, εκεί όπου τα περιθώρια των ψυχρότερων και πυκνότερων ωκεάνιων πλακών καταβυθίζονται στο στο εσωτερικό της Γης, κατά μήκος των ωκεάνιων τάφρων - φαινόμενο γνωστό ως υποβύθιση.

Στις λιθοσφαιρικές πλάκες οφείλεται η πλειονότητα των σεισμών και των ηφαιστειακών εκρήξεων του πλανήτη μας, που συγκεντρώνονται κατά μήκος των ορίων των πλακών. Οι διεργασίες της τεκτονικής των πλακών εξηγούν τον σχηματισμό, τις αλλαγές μεγέθους και την κατανομή των ωκεάνιων λεκανών, των ηπειρωτικών και νησιωτικών μαζών, καθώς και των περισσότερων από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά τους, όπως είναι οι υψηλές οροσειρές, οι πεδιάδες και οι βαθιές κοιλάδες.

Χωρίς την τεκτονική δυναμική που προέρχεται από την εσωτερική της θερμότητα, η επιφάνεια της Γης θα έμοιαζε με της Σελήνης : πανάρχαια κι αμετάβλητη, με εξαίρεση τις σπάνιες πτώσεις μετεωριτών.

Μάζες πετρωμάτων και πάγου, με μέγεθος που κυμαίνεται από σωματίδια σκόνης έως μικρούς πλανήτες, προσκρούουν στη Σελήνη, τη Γη και σε άλλους πλανήτες του Ηλιακού μας συστήματος. Οι κρατήρες τους είναι εύκολα ορατοί στη Σελήνη, αλλά στη Γη οι συνεχείς γεωλογικές μεταβολές τείνουν να τους συγκαλύψουν ή ακόμη και να τους εξαφανίσουν.

Τα αρχεία των των απολιθωμάτων και των πετρωμάτων μας λένε ότι η συνέχεια της ζωής έχει δεχτεί σοβαρά πλήγματα από μεγάλες προσκρούσεις μετεωριτών. σε συγκεκριμένες εποχές στο παρελθόν. Μία από αυτές, που χρονολογείται 65 εκατομμύρια χρόνια πριν, ευθύνεται για την εξαφάνιση του 70% περίπου όλων των ειδών, περιλαμβανομένων και των δεινοσαύρων.

Με το πέρασμα του χρόνου, οι γεωλογικές μεταβολές - πολλές από τις οποίες συνδέονται με την τεκτονική δραστηριότητα - σφυρηλάτησαν υλικά ιδιαίτερα πολύτιμα για την ανθρώπινη ανάπτυξη : από τα προφανή παραδείγματα, όπως είναι τα πολύτιμα μέταλλα, τα μεταλεύματα και οι υδρογονάνθρακες ( πετρέλαιο και φυσικό αέριο ), έως πιο αφανή υλικά, όπως είναι η άμμος και το αμμοχάλικο, τα οποία οι σύγχρονες κοινωνίες καταναλώνουν σε μεγάλες ποσότητες.

Το γλυκό νερό είναι μία άλλη ουσιαστική πηγή ζωής, την οποία πολλοί θεωρούσαν δεδομένη, ενώ στις μέρες μας υπάρχει σοβαρό έλλειμμα που αφορά σημαντική μερίδα του πληθυσμού παγκοσμίως.
Πηγή στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2005.

Η δυναμική Γη - 2

Οι εκρήξεις των ηφαιστείων αποτελούν την πιο εντυπωσιακή έκφραση της εσωτερικής θερμότητας της Γης. Το ηφαίστειο Κιλαουέα της Χαβάης, στον Ειρηνικό Ωκεανό, επικάθεται σε μια ανυψούμεη στήλη θερμού υλικού ( πλούμιο ). Αυτή λιώνει μερικώς τα τοιχώματα του μανδύα, σχηματίζοντας βασαλτική λάβα η οποία εκτοξεύεται μέσα από τους ηφαιστειακούς πόρους και τις σχισμές, για να χυθεί στη θάλασσα΄, όπως φαίνεται στη φωτογραφία.

Η ζωή αναπτύσσεται στα περισσότερα μέρη της Γης χάρη στη συνεχή δυναμική αλληλεπίδραση όλων των γεωλογικών διαδικασιών του πλανήτη μας. Από το διάστημα βλέπει κανείς τεράστιες εκτάσεις να πρασινίζουν κατά τόπους από τη βλάστηση, φαρδιές άγονες καστανοκίτρινες λωρίδες από άμμο και πέτρα, και άλλες, κατάλευκες, καλυμμένες από πάγο και χιόνι, με λίγη έως ελάχιστη χλωρίδα, κατά συνέπεια κι ελάχιστη ή ανύπαρκτη ζωή.

Η κατά ένα μέρος συμπαγής και κατά το υπόλοιπο υδάτινη επιφάνεια της Γης περιβάλλεται από το αέριο στρώμα το οποίο ονομάζουμε ατμόσφαιρα, με τα γεμάτα υδρατμούς περιδινούμενα σύννεφα, στα χαμηλότερα επίπεδα.

Η δυναμική συμπεριφορά της Γης προκαλείται από δύο κύριες πηγές - η μία βρίσκεται στο εσωτερικό του Ήλιου κι η άλλη στο εσωτερικό της Γης. Κι οι δύο είναι, σε τελική ανάλυση, μορφές θερμότητας η οποία προέρχεται από πυρηνική διάσπαση. Κι οι δύο παρέχουν τεράστια οφέλη στο σύστημα της Γης, εξασφαλίζοντας την επιβίωσή της πιθανώς για άλλα 5 δισεκατομμύρια χρόνια.

Η πρώτη πηγή, η ηλιακή ενέργεια που διαπερνά τη γήϊνη ατμόσφαιρα, θερμαίνει την επιφάνεια, ελέγχει τα καιρικά κι υδρολογικά συστήματα και κινεί τις διαδικασίες διάβρωσης και μεταφοράς των ιζημάτων.

Η δεύτερη πηγή θερμότητας, ο πυρήνας της Γης, προκαλεί την αργή ανάδευση των στερεών πετρωμάτων του μανδύα ( του στρώματος κάτω από τον στερεό φλοιό ) , περίπου όπως μια σούπα που βράζει, αναπτύσσοντας στροβιλιζόμενα θερμικά ρεύματα μεταφοράς. Έτσι μεταφέρεται πιο αποτελεσματικά η θερμότητα στην επιφάνεια, σε σύγκριση με την απλή μεταφορά διαμέσου στατικών πετρωμάτων. Στον μανδύα, ο μηχανισμός μεταφοράς θερμότητας, σε συνδυασμό με τη βαρύτητα, υποκινεί τη δραστηριότητα των λιθοσφαιρικών ( τεκτονικών ) πλακών στην επιφάνεια της Γης.
Πηγή στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2005.

Η δυναμική Γη - 1

Στο έλεος του τροπικού ήλιου, η έρημος Σαχάρα είναι σήμερα ένα από τα πιο αφιλόξενα μέρη της Γης. Ωστόσο, το κλίμα της Γης δεν είναι στατικό : τα απολιθώματα και οι βραχογραφίες δείχνουν ότι, πριν από 6.000 χρόνια, οι δασότοποι αυτής της περιοχής συντηρούσαν ποικίλα ζώα και νομάδες κυνηγούς.

Διαγράφοντας σταθερή τροχιά, ούτε πολύ κοντά ούτε πολύ μακριά από τον Ήλιο, η Γη κατέχει μια μοναδική θέση στο Ηλιακό σύστημα, αφού είναι ο μόνος πλανήτης με συνθήκες που ευνοούν τη δημιουργία και την εξέλιξη της ζωής. Μέσα στα 4.56 δισεκατομμύρια χρόνια της ιστορίας της, ένας ασυνήθιστος συνδυασμός φαινομένων και διαδικασιών μεταμόρφωσε τη Γη σ' ένα γαλάζιο πλανήτη : αντίθετα με τους άλλους πλανήτες, εκτεταμένες και συνεχώς μεταβαλλόμενες ωκεάνιες λεκάνες καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της, δίνοντάς της γαλάζιο χρώμα. Πάνω από την επιφάνεια των ωκεανών, υψώνονται ηπειρωτικές και νησιωτικές μάζες ποικίλων μεγεθών, οι οποίες αλλάζουν επίσης μορφή με το πέρασμα του γεωλογικού χρόνου.

Για δισεκατομμύρια χρόνια, οι ωκεανοί έβριθαν από ζωή, η οποία εξελίχθηκε και διαφοροποιήθηκε για να καταλάβει την ξηρά και τον αέρα. Σχεδόν το σύνολο αυτής της ζωής εξαρτάται από μια ροή ενέργειας προερχόμενης από τον Ήλιο - κι από την προστασία απέναντι στην όλο κι πιο βλαβερή ακτινοβολία του χάρη στα αέρια της γήϊνης ατμόσφαιρας.

Πηγή στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2005.

Δυναμική

Στην οικονομική ανάλυση, με τον όρο " δυναμική " χαρακτηρίζεται η ανάλυση ενός οικονομικού φαινομένου ή προβλήματος όταν λαμβάνει υπόψη της τη διάσταση του χρόνου.

Πηγή στοιχείων : Οικονομικό λεξικό, Δ. Σταφυλίδης 2003

Αξία

Αέρας

Μονοπάτι στροβίλων πάνω από την Ν. Αμερική

Όρος χρησιμοποιούμενος στην οικονομική γλώσσα, όπου σημαίνει τη σημασία που ο άνθρωπος αποδίδει σ’ ένα αγαθό.
Η θεωρία της αξίας απετέλεσε για πολύ καιρό ένα από τα θεμελιώδη σημεία της πολιτικής οικονομίας, επειδή οι οικονομολόγοι πίστευαν πως έχει ουσιαστική σημασία για την κατανόηση του μηχανισμού που προσδιορίζει στην αγορά την τιμή των αγαθών και των υπηρεσιών.
Μερικοί μελετητές ( Νταβαντσάτι, Κοντιγιάκ, Σαϊ ) εξηγούσαν την αξία επικαλούμενοι το γεγονός ότι τα αγαθά ενέχουν μια ωφελιμότητα, τόσο επειδή ικανοποιούν άμεσα τις ανθρώπινες ανάγκες ( αξία χρήσης ) όσο και επειδή με αυτά μπορούν να ανταλλάξουν άλλα αγαθά ( ανταλλακτική αξία ).
Άλλοι συγγραφείς αντίθετα ( Λόκ, Ρικάρντο, Μάρξ ) προσδιόρισαν σαν πηγή της αξίας τη θυσία, που υπό μορφή εργασίας ή γενικότερα κόστους παραγωγής, πρέπει να υποστεί ο άνθρωπος προκειμένου ν’ αποκτήσει αυτά τα αγαθά ( αξία εργασία ).
Παρόλο που οι θεωρίες αυτές περιέχουν μέρος της αλήθειας, εμφανίζονται εντελώς ανεπαρκείς, επειδή περιορίζονται να ερευνούν μόνο μια ιδιαίτερη όψη του φαινομένου και συχνά συγχέουν την αιτία με το αποτέλεσμα.
Ήδη ο Άνταμ Σμίθ είχε επισημάνει ότι αν η αξία εξαρτάται από την ωφελιμότητα, δεν θα ήταν κατανοητό για ποιο λόγο το νερό, τόσο αναγκαίο στη ζωή του ανθρώπου, έχει αξία σχεδόν μηδαμινή, ενώ εκτιμώνται εξαιρετικά τα διαμάντια, που είναι εντελώς περιττά από την ίδια άποψη.
Το ίδιο και η θεωρία που συνδέει την αξία με το κόστος παραγωγής, δεν είναι σε θέση να εξηγήσει τη διαφορετική αξία που συχνά αποδίδεται σε δύο αγαθά, τα οποία έχουν ενσωματώσει την ίδια περίπου ποσότητα εργασίας, π.χ. δύο πίνακες ζωγραφικής, που τον ένα τον έχει ζωγραφίσει φημισμένος ζωγράφος και τον άλλον ένας ταπεινός ερασιτέχνης.

.

Γη

Ιμαλάϊα Όρη - Θιβέτ

Αργότερα, η οριακή σχολή επεχείρησε μια σύνθεση μεταξύ των διάφορων θεωριών της αξίας, με τις εργασίες των Ουϊλιαμ Στάνλευ Τζέβονς, Κάρλ Μένγκερ και Λέον Βαλράς, οι οποίοι, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, κατέληξαν σχεδόν ταυτόχρονα στη διευκρίνιση της έννοιας της οριακής ωφελιμότητας.
Η σημασία που ένα άτομο αποδίδει σ’ ένα αγαθό εξαρτάται από τη διαθέσιμη ποσότητα του ίδιου του αγαθού, με την έννοια ότι η αξία του μειώνεται όσο αυξάνεται η ποσότητα αυτή. Όσο πιο άφθονο είναι ένα αγαθό, τόσο πιο μικρή είναι η αξία του.
Η αξία δεν είναι εγγενής ιδιότητα της ύλης όπως το βάρος, ο όγκος ή το χρώμα, αλλά απλώς το αποτέλεσμα μιας υποκειμενικής και συμπτωματικής εκτίμησης του ατόμου. Ο άνθρωπος δεν αποδίδει αξία στο νερό, επειδή υπό κανονικές συνθήκες είναι τόσο άφθονο ώστε δεν έχει οριακή ωφελιμότητα, ενώ θεωρεί ως εξαιρετικά πολύτιμα τα διαμάντια, επειδή δεν είναι διαθέσιμα στη φύση παρά μόνο σε εξαιρετικά περιορισμένες ποσότητες. Θα έφθανε όμως το ίδιο το άτομο να βρεθεί διψασμένο στην καρδιά της ερήμου για ν’ ανατραπεί αμέσως η κλίμακα της εκτίμησής του.

.

Νερό

Δέλτα ποταμού Betsiboka - Μαδαγασκάρη

Η οριακή θεωρία, βασιζόμενη στον διπλό χαρακτήρα ωφελιμότητα – σπανιότητα, επιτρέπει ν’ αποκατασταθεί ένας συνδυασμός μεταξύ αξίας χρήσης κι ανταλλακτικής αξίας. Τα αγαθά ανταλλάσσονται επειδή εμφανίζουν διαφορετική οριακή ωφελιμότητα για τα άτομα που τα κατέχουν ή τα επιθυμούν.
Έτσι αν π.χ. πάρουμε δύο άτομα : τον Α που διαθέτει πολλά βαρέλια κρασί αλλά δεν έχει σιτάρι και τον Β που αντίθετα έχει πολλά σακιά σιτάρι και δεν έχει κρασί, θα δούμε ότι ο Α αποδίδει στο κρασί μια οριακή ωφελιμότητα κατώτερη από αυτή που του αποδίδει ο Β, ενώ για το σιτάρι συμβαίνει το αντίθετο.
Υπ’ αυτές τις συνθήκες τα δύο άτομα έχουν συμφέρον ν’ ανταλλάξουν κρασί με σιτάρι, ως το σημείο που για το καθένα τους η οριακή ωφελιμότητα του κρασιού και του σιταριού θα είναι ίδια.
Σ’ αυτό το σημείο σταθεροποιείται μια ανταλλακτική αξία του κρασιού εκφρασμένη σε σιτάρι ή αντίστροφα, που δείχνει πόσες μονάδες από το ένα εμπόρευμα πρέπει να δοθούν για την απόκτηση μιας μονάδας του άλλου. Σε μια εξελιγμένη οικονομία, η ανταλλακτική αξία ενός εμπορεύματος δεν υπολογίζεται όμως σε μονάδες όλων των άλλων, αλλά αναφορικά μ’ ένα ιδιαίτερο εμπόρευμα, το χρήμα, που παίζει το ρόλο μέσου μετρήσεως της αξίας. Όταν η αξία εκφράζεται σε χρηματικές μονάδες, ονομάζεται τιμή.
Επειδή τα αγαθά έχουν αξία, αξίζει να καταβληθεί προσπάθεια παραγωγής τους. Η σχολή της οριακής χρησιμότητας αντιστρέφει ωστόσο τον συλλογισμό εκείνων που έβλεπαν ως πηγή της αξίας το κόστος παραγωγής και μετατρέπει το αίτιο σε αποτέλεσμα.
Οπωσδήποτε, από τη στιγμή που κανείς δεν είναι διαθετειμένος να παραγάγει ένα αγαθό αν αυτό συνεπάγεται μια θυσία μεγαλύτερη από την αγοραστική τιμή του ίδιου του αγαθού, με τον καιρό, η αξία και το κόστος παραγωγής καταλήγουν να εξισωθούν.

.

Φωτιά

Βεζούβιος - Ν. Ιταλία

Αργότερα, τη θεωρία της αξίας διευκρίνισαν και βάθυναν ακόμη περισσότερο άλλοι οικονομολόγοι, όπως ο Άλφρεντ Μάρσαλ κι ο Βιλφρέντο Παρέτο, οι οποίοι μετατόπισαν όλο και πιο πολύ τον τόνο στην υποκειμενική άποψη του φαινομένου.
Αν όμως το πρόβλημα τεθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα πρέπει να τεθεί και το ερώτημα αν η έρευνα για τη φύση και την πηγή της αξίας θα εξακολουθήσει να είναι έργο της οικονομικής επιστήμης ή αν θα πρέπει να τεθεί μάλλον στο πεδίο της έρευνας της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας.
Πολλοί νεώτεροι συγγραφείς υποστηρίζουν πραγματικά ότι στην αγορά η τιμή διαμορφώνεται με τα συνδυασμένη δράση των ατομικών προσφορών και ζητήσεων κι ότι η οικονομική επιστήμη οφείλει να δεχθεί αυτές τις συνθήκες ως πραγματικά δεδομένα.
Αν προχωρήσουμε στην έρευνα για τα ψυχολογικά κίνητρα που καθορίζουν την συμπεριφορά των ατόμων, στον προσδιορισμό δηλαδή των αιτίων που κάνουν όποιον έχει κρασί να ζητά σιτάρι κι όποιον έχει σιτάρι να ζητά κρασί, παρεκκλίνουμε από το έργο της οικονομικής επιστήμης και γι’ αυτό, θα πρέπει η έρευνα αυτή να γίνει στα πλαίσια άλλης επιστήμης.

Πηγές στοιχείων : Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Τ.2, 1972, Nicholas Cheetham, Earth, Quercus 2006